Tarihin her döneminde İran’ın Batıya açılan kapısı olmuş, İpek ve Baharat Yollarının kesiştiği alanda kurulu Tebriz. İran’ın en kalabalık dördüncü şehri. Kimisi şehrin adının Farsça Teb (ateş), Riz (döken) kelimelerinden, kimisi de Kıpçak Türkçesinde “Dağ Arası” anlamına gelen “Tavris” kelimesinden geldiğini ileri sürüyor. İran’ın tamamında kendinizi rahat hissediyorsunuz. Ancak en çok da Tebriz’i gezerken bu hisse sahip olacaksınız. İran’da hemen her yeniliğin ve ilkin başladığı şehir olarak tanımlanan Tebriz, tarih boyunca çok sayıda uygarlığa da başkentlik yapmış.

İran gezimizde, kar yağması hariç, her mevsimi yaşadık diyebilirim. İran’a Mayıs ayı içinde gidecekseniz polar, yağmurluk gibi giysileriniz, tişörtlerinizle birlikte bavulunuzun bir köşesinde olmalı derim. Tebriz gezimizi de karanlık, puslu ve yağdım-yağacak bir havada yaptık. Tebriz’de, kaynaklarda Arg-e Tebriz, Sitadel, Ali Şah Cami, Ali Şah Mescidi gibi farklı adlarla da bulabileceğiniz yeri ziyaret etmeyi ihmal etmeyin. Geçmişte yaşanan depremler, savaşlar gibi bazı nedenlerle, bugün sadece 30 mt genişlikte, 10 mt kalınlıkta, 25 mt yükseklikte duvarlarıyla abidevi eyvan şeklinde kapı ayakta kalmış. Küçük bir bölümü ayakta kalsa da, bu hali bile eserin zamanında müthiş bir yer olduğu hakkında fikir veriyor.

Bu yapı İlhanlılar zamanından kalmış. Cengiz Han’ın torunlarından Hülagü Han’ın kurduğu bir Moğol devleti olan İlhanlılar, aslında başlarda Budizm, Hıristiyanlık gibi dinleri kabul etmişler. Müslümanlık dinini seçen ilk İlhanlı hükümdarı Gazan Han olmuş Onun ölümünden sonra İran’ın başına geçen Olcaytu ise hemen her dini denemiş. Sonunda Müslümanlığın Şii mezhebinde karar kılmış. İşte Tebriz’deki Ali Şah Mescidi (Camisi), Olcaytu Han’ın Veziri Taceddin Ali Şah tarafından 1310 yıllarında yaptırılmış. Zamanında medrese, tekke gibi bir kompleks yapı şeklindeymiş. Tamamlandıktan kısa süre sonra çöken cami yerine kale yapılmış. İçinde bir zamanlar var olan cami nedeniyle de Ali Şah Camisi adı kalmış. Yüksek duvarlarında bir zamanlar idam edilen insanlar sallandırılmış. Ali Şah Cami hemen yanında ise Yeni Cuma Camisi ve külliyesi bulunuyor.

Tebriz gezimize Meşrutiyet Binası ile devam ediyoruz. Kapalı Çarşı ve Eski Cuma Camisine yakın bir alanda bulunan bu bina İran tarihinde önemli yerlerden sayılıyor.

19. yüzyılda İran, Avrupalı güçler karşısında güçsüzlük ve çaresizlik yaşamış. O dönemde İran’da yönetimde Kaçar Hanedanı bulunuyor. İran’ı yöneten bu son Türk hanedanından daha sonra ayrıntılı olarak bahsedeceğiz. Özellikle 19. yy. sonunda İran ve Rusya arasında yaşanan savaş bu çaresizliği bütün çıplaklığıyla ortaya koymuş. İran bu gelişmeler karşısında Rusya’nın rakipleri konumundaki İngiltere ve Fransa’ya yakınlaşmaya çalışmış ve bu yakınlaşmayla bir kez daha zayıflığını ve çaresizliğini derin bir şekilde görmüş. İran Meşrutiyet Hareketi, büyük ölçüde Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde gelişen Tanzimat ve Meşrutiyet hareketlerinin etkisi altında kalmış.19. yüzyılın sonlarında gerileyen ve toprak kaybeden İran’da dönemin aydınları ve ileri gelenleri duruma son vermek için çareler aramışlar ve yönetime karşı ayaklanmalar yapmışlar. Settar Han, Bağır Han, Hacı Mirza Ağa gibi İran Devrimi’nin önemli liderleri bu binada toplanmışlar ve dönemin despot yöneticisi Kaçar Hanedanı Muhammed Ali Şah’a karşı meşrutiyet ilan etmenin yollarını aramışlar. Sonunda İran’da ilk anayasa bu binada 1905 yılında yayınlanmış.

1868 yılında Tebriz kentinin zengin tüccarlarından biri olan Hacı Mehdi Koozekonani öncülüğünde Meşrutiyet Binası inşa çalışmalarına başlanmış ve binayı da dönemin ünlü mimarları arasında yer alan Hacı Vali Mimar Tebrizi inşa etmiş. Bu iki katlı binada Hacı Mehdi Koozekonani Meşrutiyet devriminin liderleri ve üyelerini bir araya getirmiş ve devrime finansal destek sağlamış.

.

Devrimin merkez üssü olan bu bina çok sayıda oda ve salona sahip. Devasa büyüklükte inşa edilmiş olan bu yapının en güzel ve en dikkat çekici nitelikte olan kısmı tavan penceresi ve rengârenk camlarla bezenmiş olan koridoru. Halen müze olan bu bina içinde döneme ait çok sayıda fotoğraf, belge ve objeler ve devrim liderlerinin büstleri sergileniyor. Bu bina toplamda iki kattan oluşmakta olup Kaçar Döneminin mimari yapısından esinlenerek inşa edilmiş.

Tebriz’de ziyaret ettiğimiz bir diğer önemli yer ise Eski Cuma Camisi oldu. Tebriz Kapalı Çarşısı arkasındaki bu tarihi caminin çarşıya ait olarak inşa edildiğini düşünenler de var. Son derece görkemli bir yapı. Ne zaman yapıldığı konusunda tartışmalar devam etse de, Selçuklu mimarisinden güçlü dokunuşlar taşıyor.

Tebriz’in en önemli gezi yeri şüphesiz ki Bazar e Tebriz ya da Tebriz Kapalı Çarşısı. Tebriz Kapalı Çarşısı dünyanın en büyük çarşılarından biri. İçinde 24 kervansarayın ve 7350 dükkanın olduğu çarşının yollarının uzunluğu 3,5 kilometreyi buluyor. Yaklaşık 1000 yaşında olduğu söylenen çarşı bugünkü görüntüsüne 15. yüzyılda kavuşmuş. Burası Temmuz 2010 yılında UNESCO tarafından Dünya Mirası Listesi’ne alınmış. Böylece biz de İran’daki ilk Dünya Mirası Listesi yerlerinden birini, daha ilk günden ziyaret etmiş olduk.

Günümüzde Tebriz’de çok sayıda modern mağaza ve alışveriş merkezi kurulmuş olmasına rağmen, Tebriz Kapalı Çarşısı hala, sadece Tebriz’in değil, bütün İran Azerbaycan’ının ticari merkezi olmayı sürdürüyor.

O gün çarşıyı gezdiğimizde, İran’da gezdiğimiz diğer kapalı çarşılara göre daha az bir kalabalık vardı, Ramazanın son günü olmasındandır diye düşündük.

Çarşı içinde çok sayıda dükkan var ve nereye bakacağınızı şaşırıyorsunuz. Hele bir de turla ve grupla gittiğiniz zaman keyiflice gezilmesi mümkün değil. Yapı, Amir Çarşısı (altın ve mücevher kısmı), Muzafferiye (halı çarşısı), ayakkabı çarşısı ve çeşitli alt çarşılardan oluşan büyük bir ticaret merkezi. Biz halıcılar çarşısında daha uzun zaman geçirdik. Zaten halı pazarı, kapalı çarşının en zengin, en görkemli, en çok turist çeken bölümü ve İran’ın halı ticaretinin büyük bölümü burada yapılmaktaymış. Dokuma ile yaratılan halı tablolara ilk kez bu çarşıda vuruldum.

Yapım tarihi tam olarak bilinmeyen dünyanın en büyük tuğla bina yapılarından, en büyük kapalı çarşısı olan Tebriz Kapalı Çarşısının tarih boyunca en hareketli zamanı, Tebriz’in Safevi Devleti’nin başkenti olduğu 1500’lü yıllarmış.

Tebriz gezimizin son durağı El Gölü oldu. 1979 İran Devrimi’ne kadar gölün ismi Şah Gölü olarak biliniyor. Devrim sonrası ise gölün adı “Halkın Gölü” anlamına gelen “El Gölü” olarak değiştirilmiş.

Parkın ne zaman kurulduğu belli değil ama ilk olarak Akkoyunlu Döneminde tarımsal amaçlı bir su kaynağı olarak kullanıldığı yazılıyor. Safeviler Döneminde ise kraliyet için göl ve çevresindeki parkta düzenlemeler yapılmış. Göl çevresinde yürüyüş alanı ve zamanında Kaçar hanedanlığı tarafından yazlık saray olarak kullanılmış yapı var. Göl denen ama aslında 200 metre çaplı kocaman bir havuz olan El Gölü’nde derinlik 12 metreyi buluyor. Gölde bot turu yaptırıyorlar.

Tebriz de insanlar Ramazanın son orucu da tutulup, iftarını yaptığından burası oldukça kalabalık. Göl çevresinde turlayıp, iyice kararmış havada son fotoğraflarımızı alıp, civarda bulunan restoranlardan birine akşam yemeği için gittik. Tabii ki Tebriz’de ilk günden İran’ın güzel yemekleri ile tanıştık. Ama İran yemekleri ve lezzetleri ayrı bir bölüm olarak anlatılmayı kesinlikle hak ediyor. Bu nedenle bu kısmı en sona bıraktım.

Hem günü ve hem de Tebriz gezimizi, El Gölü’nü tepeden gören otelimizde geceleyerek sonlandırdık.  Sevgili Sanal Gezginler, bu bölüm ile Tebriz bölümünü bitirmiş olduk.

Gezekalın

03.06.2022